ترکمن سسی - نازمحمد یگن محمدی در مقاله ای نوشت: حدود 3 قرن پیش، دوران و عصر قافله سالاران ادبیات ترکمن شرایط اقتصادی اجتماعی و سیاسی زمانه بسیار سخت و طاقت فرسا بود، به گونه ای که شاه نشین ایران، تزار نشین روس ، امیر نشین بخارا و خان نشین خیوه بی وقفه به ترکمن ها هجوم می آوردند.
از سال 1720 تا 1920 میلادی در مدت 200 سال ، 200 جنگ به ترکمن ها تحمیل شده است. حملات و یورش های پیاپی و کشت و کشتار نادرشاه افشار تمامی نداشت. نادر از هر فرصتی استفاده می کرد و به سرکوب قبایل می پرداخت، به گونه ای که قبایل و طوایف ترکمن از دست او عاصی شده بودند.
امیر نشین بخارا نیز همیشه در پی بهانه و دستاویزی بود تا به قتل عام ترکمنها بپردازد. خان نشین خیوه هم به طور مداوم در اندیشه یورش، چپاول و غارت ترکمنها بود. مردم نواحی گوناگون ترکمن نشین هیچگاه امنیت و آسایش نداشتند.
ایلات و عشایر کوچ نشین که اقتصادشان عمدتا بر دامداری و زراعت استوار بود در معرض خطر و تهدید دائمی بودند.
روس ها به سرکردگی ژنرال ها و افغان ها تحت امر احمد درانی تهاجمات گسترده و ویرانگر را تدارک می دیدند و با تاخت و تاز بی رحمانه و وحشیانه مردم را آواره صحرای قره قوم می کردند.
دغدغه اصلی دولت محمد آزادی این بود که طوایف و قبایل با هم متحد شده و در کنار هم در صلح و امنیت و آرامش بسر ببرند.
آمال و آرزوهای وی را از کتاب وعظ آزادش این گونه می توان برداشت نمود:
1. کنار گذاشتن اختلاقات و متحد شدن مردم با وجود حاکمانی عادل در جامعه
2. عمران ، آبادانی ، گسترش دامداری و زراعت و تامین آب در راستای معیشت بهتر مردم
3. ارتقا سطح تعلیم و تربیت ، علم و فرهنگ مردم
4. از بین بردن فقر و تنگذستی در حامعه و احقاق حقوق مظلومان از ستمگران زمانه
کاظم بن باهر از ترکمن های سوریه بود که به دعوت حوزه ها و مدارس بخارا و خیوه به ترکستان می آید و در مدرسه گوگلداش بخارا و مدارس خیوه به تدریس می پردازد.
دراین مسافرت علمی با مختومقلی فراغی آشنا می شود چون هر دو عالم دغدغه های فکری یکسانی داشتند با هم هم حجره ، دوست و هم نظر می شوند. این رفاقت و دوستی ادامه می یابد تا اینکه تصمیم می گیرند سیر و سیاحتی به افغانستان و هندوستان داشته باشند.
قصد و نیت آنها ازاین سیر و سیاحت چند منظوره بود، آشنایی با تمدن و فرهنگ دیگر ممالک و مطالعه نوع زندگی مردمان آن دیار و تحقیق پیرامون اتحاد و همدل کردن اقوام و قبایل پراکنده ترکمن .
در جای جای اشعار مختومقلی این گونه مضامین و موضوعات به چشم می خورد :
ترکمن لر باغلاسه بیر یره بیلی / قوردار قلزمی دریای نیلی
تکه یموت گوگلنگ یازیر آل ایلی / بیر دولته قوللیق اتسک بأشیمیز
به علت اهمیت فوق العاده بندهای چهارگانه مرور دوباره ای داشته باشیم به منشور ترسیم شده توسط دولت محمد آزادی:
1. جامعه ای عاری از اختلافات طوایف، ایجاد اتحاد ملی که توسط یک حاکم عادل رهبری می شود.
2. عمران، آبادانی، سد سازی ، گسترش زراعت و دامداری
3. ارتقا سطح تعلیم و تربیت ، رشد و توسعه فرهنگی
4. رفع فقر و تنگذستی ، حمایت از مظلومان در برابر ظالمان و ستمگران
مختومقلی در چنین مکتبی پرورش یافته است آموزه های بنیادی پدرعالم و اندیشمندش همواره چراغ راه و راهنمای او در پیمودن مسیر دشوار ، نابرابری های اجتماعی بوده است.
در این بخش تورقی داشته باشیم از دیوان اشعار مختومقلی فراغی جهت درک بیشتر موضع این عارف شاعر نامدار چند شعر او را از میان دریای بیکران اشعار نغز و گهربار این عالم متفکر برگزینیم:
قطعه ای ار شعر احسان قیسی بیلنمز:
دردیم بار دیاریمدان دوریمدان / خیر قیسی احسان قیسی بیلنمز
ظالم لارینگ جفاسیدان جوریندن / اسلام قیسی ایمان قیسی بیلنمز
مختومقلی ظلم وستم و بی عدالتی عصر خود را، دلنشین ، عامه فهم و بی پرده در قالب اشعار هنرمندانه ظریف و با مهارت ویژه عرضه می کند.
ابیاتی از شعر دلالت یاخشی:
اصلا آدامزادا آجی سوز اورمانگ / پاخیرا مسکینه دلالت یاخشی
باخیلا اوغرامانگ یوزونی گورمانگ / مهم بیتیرماگه قناحات یاخشی
قسمتی از شعر « دوکه باشلادی » :
گومیلدی دریالار ییقلدی داغ لار / یتیم لر گوز یاشین دوکه باشلادی
اورامسیدان بولان حرامخور بگلر / یوردی بیر یانیندان ییقا باشلادی
قسمتی از شعر « بولار سن »:
قیامت دان بیر سوز دیدم بایاقدا / قاراو باردیر یرسیز اورلان تایاقدا
ظالم لار خوار بولار قالار آیاقدا / غریب سن ییغلاما شیر تک بولارسن
در اشعار زرین و طلایی ذیل که به کاروان شعر و ادب هدیه نموده است تضاد بدیهی و آشکار نظام طبقاتی عصر خود را به تصویر می کشد . در این مسمط مربع گل واژه ها را با مهارت به هم گره می زند.
کیملارده آلتین تاجدور / کیم لرد سایل محتاجدور
کیملار دویبدن غلاجدو / کیم یوفک حالی گوزلار
کیم نان تاپماز ایماگه / کیم یر تاپماز قویماغه
کیم دون تاپماز گیماگه / کیم ترمه سالی گوزلار
در شعر « قاچا باشادی » اوج ظلم و ستم و بی عدالتی جامعه زمانه خود را به نمایش می گذارد. ابیاتی از این سروده :
شالاردا قالامدی حکم عدالت / برپول اوچین مفتی برار روایت
بیل بو ایش لر نشانه قیمات / ظالم لار بو یوردی ساته باشلادی
فقیرلار حورلانیب یوزین سارالدیب / کیم توره سینی تافیب زنگین قیزاردیب
ظالم لار مظلومه سیریتین قاباردیب / قامچی سیندان قانلار ساچا باشلادی
حیات و عمر مختومقلی در غم و اندوه و حالات و موقعیت های سخت و دشوار سپری شده است. در یکی از اشعار خود تحت عنوان « فتاح » لباس غضب بر تن می کند و انتقادات کوبنده و شدیدی علیه نادرشاه ، این سلطان مستبد و زورگو ابراز می دارد.
ایران توران بو گون قولینگ آستیندا
سورگین ایندی بو دورانی سن فتاح
کلی ترکمن اوینار چولینگ اوستوندا
دوکمه بیگیل ناحق قانی سن فتاح
در آن دوره حاکمان وقت باج وخراج و مالیات سنگین از ایلات طلب می کردند با عوامل و نیروهای زورگو و چپاولگر خود ملک را غارت کرده و به یغما می بردند و مملکت را به فنا و نابودی می کشاندند .
مختومقلی در بخش پایانی شعر « یورملی بولدی » چنین می گوید:
مختومقلی آیاما جان / بیلینگ قوشاگی غضب لی دون
حددن آشدی بو ظالم خان / آخر تور قورمورلی بولدی
در شعر« آی گونینگیز باتماغه » ظلم وستم ستمگران بر مظلومان و ستم دیدگان را به وضوح تمام به تصویر می کشد. چند بیت از شعر :
گورینگ بو ایامی فلک گردشی
فقیره ظلم اتمک ظالمینگ ایشی
حق یولینده دوغری گزان درویشی
قویمادیلار اوز حالینه یاتماغه
دیدگاه های ظلم ستیزی و عدالت طلبی سلطان شاعران آسیای مرکزی، خلیفه ادبیات مشرق زمین در جای جای اشعار نفیس گنجینه دیوانش قابل مشاهده است.
منابع :
1.وعظ آزاد دولت محمد آزادی
2. دیوان مختومقلی فراغی – سایلانان شعرلر- نشر آکادمی علوم ترکمنستان- عشق آباد – چاپ باکو 1960 با مقدمه پروفسور دکترماتی کوسایوف
3. ترکمن ها در عصر امپریالیسم نوشته پروفسور دکترمحمت سارای - ترجمه قدیروردی رجایی
4. سیری در تاریخ سیاسی اجتماعی ترکمن ها - امین الله گلی
5. قیات خان – قلیچ اوف . آ ، ترجمه آ – گرگانلی
6. تاریخچه 4 شهر ترکمن نشین – اسدالله معطوفی - انشارات مختومقلی فراغی
- نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- نظرات حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های اسلامی منتشر نمی‌شود.
- نظرات بعد از ویرایش ارسال می‌شود.