ترکمن سسی - نازمحمد یگن‌محمدی - حدود 70 سال پیش، آموزش زبان خارجه در مدارس ایران اغلب زبان فرانسه بود که بعدها به تدریج زبان انگلیسی جایگزین آن شده است.
دبیرستان کاووس گنبد دهه 40
صفر شادمان (صفر دَده) که زبان فرانسه خوانده بود با گذراندن دوره‌ی آموزشی زبان انگلیسی، در دبیرستان‌ها، زبان انگلیسی تدریس می‌کرد. در سال‌های بعد تاج‌محمد فصیحی (متولد1307) و قدیر ویردی رجائی (1311) و رستم زاهدی و باقری و مستر بارکلی مور آمریکایی متولد( 1942) از مدرسان زبان انگلیسی بودند. عبدالمجید مُدرّسی (متولد1318) لیسانس اقتصاد داشت اما زبان انگلیسی تدریس می‌کرد. تاج محمد فصیحی و قدیر ویردی رجائی از دانشسرای عالی تهران (دانشگاه تربیت معلم) در رشته زبان انگلیسی فارغ‌التحصیل شده بودند.
آنها به کتاب‌های مورد تدریس خود تسلط کافی داشتند. تلفظ دقیق و خط و نگارش زیبا و تدریس عالی از ویژگی‌های این دبیران بود. این شخصیت‌ها دبیران دهه‌های 40 و 50 را تشکیل می‌داد و با دقت و حوصله بسیار بالا تدریس می‌کردند. زحمات و تلاش‌های آنها قابل تقدیر و ستایش بوده و خدمات آموزشی و فرهنگی‌شان فراموش شدنی نخواهد بود. در دهه 40 احمد محمدی یکی از افراد خیّر و نیکو این شهرستان قطعه زمینی در خیابان جنگلبانی (کمینه کنونی) تهیه و ساختمان مدرنی جهت دبیرستان دخترانه احداث و به اداره آموزش و پرورش اهدا کرد که این دبیرستان دخترانه به نام «دبیرستان ولی‌محمد محمدی» شروع به‌کار نمود.
این دبیرستان در سال1347 580 نفر دانش‌آموز داشت و ریاست آن به عهده‌ی صفر شادمان یکی از فرهنگیان قدیمی و مورد احترام همگان بود. صفر شادمان در آن دبیرستان که دخترانش (سارا و شهلا) هم دانش آموزان آن آموزشگاه بودند، زبان انگلیسی هم تدریس می‌کرد. تاج‌محمد فصیحی فرهنگی مدیر و مدبّر که همه دوستش داشتند در سال 1347 رئیس دبیرستان سعدی بود و در سال 1350 رئیس دبیرستان کاوس شد. ایشان به غیر از ریاست دبیرستان، زبان انگلیس هم تدریس می‌کردند. وی تدریس بسیار عالی داشت و مسلّط به درس بود و خطی زیبا داشت.
در آن زمان علیرضا دعاچی، خدمتگزار دبیرستان کاوس مرد بسیار زحمتکش و مهربان بود. هنگامی که تلفن دبیرستان زنگ می‌زد، علیرضا به کلاس درس فصیحی مراجعه می‌کرد. می‌گفت که تلفن زنگ می‌زند و فصیحی می‌گفت: « تلفن رینگز» و دانش‌آموزان هم صدا «تلفن رینگز» می‌گفتند و می‌خندیدند. در سال 1349 قدیر ویردی رجائی که در سمینارهای گوناگون آموزشی شرکت کرده بود از سوی شورای فرهنگی بریتانیا با اخذ بورسیه تحصیلی دانشگاه لندن عازم انگلستان شد و پس از یک سال و نیم تحصیل، موفق شد گواهی نامه دیپلم را که در ارزشیابی معادل فوق لیسانس بود، اخذ کند. ایشان بعد از یک ماه تدریس در جزیره مالت در سال 1351 در دبیرستان‌ها مشغول تدریس زبان انگلیسی شدند. وی دبیری شیک‌پوش، با لهجه انگلیسی و دارای خط زیبا و تدریس عالی بود.
در دانشگاه‌های فرح پهلوی سابق(الزهرای کنونی)، دانشگاه آزاد اردبیل و دانشگاه پیام نور گنبد به عنوان استاد تدریس داشتند. مستر بارکلی مور هم که تحت عنوان داوطلب گروه صلح به ایران آمد، حدود 7سال (از 1343 تا1350 ) در گنبد مشغول تدریس بود. وی موقع آمدن به ایران حدود 25 ساله بود. روش تدریس مستر مور بر تکرار و تمرین استوار بود و به غیراز کلاس‌های درسی دبیرستان، عصرها کلاس‌های رایگان برگزار می‌کرد و دانش‌آموزان از آن کلاس‌ها هم استفاده می‌کردند.
از اقدمات مفید وی تأسیس کتابخانه و کودکستان در گنبد بود. مستر مور با صدای بلند درس می‌داد و دانش آموزان تکرار می‌کردند. یک روز یکی از هم کلاس‌های ما به نام «شیرمحمد» که خسته شده بود گفت که ترمز نمی‌کنید و او پس از ساکت‌شدن کلاس گفت که در نمره‌ی شما ترمز خواهم کرد. وقتی که مستر مور از خیابان عبور می‌کرد اکثر مردم او را می‌شناختند و سلام و احوال‌پرسی می‌کردند. یک بار «جلیل شعار» گفت: سلام آقای مستر مور و او به شوخی سلامش را پاسخ نداد. جلیل گفت که چرا جواب سلام را نمی‌دهی و او گفت که: کلاس بیا تا سلامت را بگیرم. منظورش کلاس‌های فوق‌العاده بود. «برکلی طبری» هم دانش‌آموز مور بود و اغلب مستر مور با او شوخی می‌کرد که ما هم اسم هستیم چون اسم من هم هم، بارکلی است. «آق اویلی » هم همیشه در امتحان انگلیسی نمره صفر می گرفت یک بار که نمره 25/. گرفت مستر مور بسیار خوشحال شد. مستر مورگاهی در صبحانه شش تخم‌مرغ هم می‌خورد و «چکدیرمه» را بسیار دوست داشت. شتابان و تند راه می‌رفت و همیشه کتاب در بغل داشت.
آن زمان اغلب خانه‌ها دیوار نداشتند و زن‌های ترکمن نان را در تنور محلی (تامدر) می‌پختند و هنگامی که مستر مور از نزدیک آنها می‌گذشت به اونان (چورک) می‌دادند. مردم او را به مراسم عروسی دعوت می‌کردند. در آن زمان چون ماشین کم بود و جاده‌ها هم اسفالت نبودند هنگام دعوت به روستاهای نزدیک مستر مور با پای پیاده می‌رفت. در دهه‌های 30 و40 مسیرگنبد به طرف مرز جاده نداشت و کاروان‌ها و ماشین‌ها در صحرا مسیر انتخاب می‌کردند. منازل روستاهای «اگری بوغاز» و «چپرقویمه» آلاچیق بود و اهالی آنها به صورت عشایری و کوچ نشینی به طرف مرز ییلاق و قشلاق می‌کردند. گاهی یک کلبه خشتی به عنوان مسجد مورد استفاده قرار می‌گرفت. اکوز ارابه‌ها (ارابه‌هایی که گاو نر آنها را می‌کشید) کار نقل و انتقال هندوانه، خربزه، کدو و... را برعهده داشتند.
مسترمور در سفر دومش به ایران، عکس‌هایی را که با نیل آرمسترانگ گرفته بود، به دوستان و شاگردانش می‌داد. آرمسترانگ اولین کسی بود که به کره ماه پاگذاشت. مور فقط یک خواهر به نام گلوریا داشته است. مستر مور بعد بسیار چاق شده بود و گویا زیاد عمر نکرد. مستر بارکلی مور پس از حدود 7 سال تدریس که قصد بازگشت به آمریکا را داشت در سرصف دبیرستان کاوس آن زمان (مختومقلی فعلی) که در کنار برج قابوس قراردارد طی سخنانی با گریه به زبان فارسی گفت که سلام‌کردن آسان است و خداحافظی سخت. و هنگام برگشت به آمریکا «یارمحمد محمدی» و «عبدی یلمه» را با خود برد تا ادامه تحصیل بدهند. یارمحمد محمدی از آمریکا لیسانس فیزیک گرفت و پس از 30 سال خدمت صادقانه در آموزش و پرورش بازنشسته شد و یلمه که قبل از رفتن در روزنامه اطلاعات و کیهان فعالیت می‌کرد در خارج ماندگار شد.
مستر مور اهل ایالت کنتاکی آمریکا بود پس از برگشت به کشور خود رئیس دبیرستان خیریه شبانه‌روزی شده بود و چند سال بعد که جهت دید و بازدید در سفری کوتاه مدت به ایران آمده بود می‌گفت که عبدی یلمه را مسئول انتظامات دبیرستان کردم. از دانش‌آموزانی که در آن زمان زبان انگلیسی به ویژه مکالمه‌شان قوی بود می‌توان از «عبدالقهار (ستار) مختومی»، «رحمان قرنجیگ»، «کاشانی»، «نازمحمد یگن‌محمدی»، «محمدعلی زارع طباطبائی» و «مرادی» نام برد که می‌توانستند با توریست‌های خارجی صحبت‌کنند و آنها را راهنمایی نمایند.
آنامراد آخوند نژاد معاون اداره آموزش و پرورش شده بود. وی لیسانس زبان فرانسه داشت و مسلّط به مکالمه فرانسوی بود و با توریست‌های فرانسوی صحبت می‌کرد. «رستم زاهدی» دوره ابتدایی را در انارک یزد و متوسطه را در تهران به پایان رسانیده و دانش‌آموخته‌ی رشته‌ی زبان از دانشسرای عالی تهران بود. در سال 1336 استخدام شد و در دبیرستان‌های گنبد به تدریس زبان انگلیسی پرداخت. وی مردی شوخ‌طبع و از دبیران دلسوز و علاقمند به فرهنگ بود. با پیگیری و جدیّت نخستین دبیرستان ملی و کودکستان را در گنبد تأسیس کرد و هسته‌ی اصلی و مرکزی مؤسّسات ملی فرهنگی را بنیاد نهاد. به غیر از تدریس، دانش‌آموزان را راهنمایی و نصیحت می‌کرد و در دوستی با همکارانش ثابت قدم و صمیمی بود. هم اکنون در آمریکا در یک فروشگاه بزرگ کار می‌کند.
عبدالمجید مدرّسی که در سال 1339 استخدام شده بود زبان انگلیسی دوره اول دبیرستان را تدریس می‌کرد و از دبیران خوب و خوش برخورد بود. مُدرّسی در اُمچِلی (بناور) متولد شده و تحصیلات خود را از امچلی شروع کرد و در بندرشاه (ترکمن) به‌پایان رسانید. مُدرّسی بعد، لیسانس اقتصاد گرفت و در تهران دوره‌ی کتابداری دید و مسئول کتابخانه دبیرستان کاوس بود. وی در دوران دبیری محبوبیت خاصی کسب کرد. چون در این نوشته نام دبیرستان کاوس زیاد ذکر شد بی‌مناسبت نیست که در اینجا نام دبیران آن دبیرستان را ذکر کنیم :
1ـ علی عمیدزاده متولد بجنورد و تحصیل کرده گنبد سال استخدام 1338. بسیار مهربان و دلسوز و پرتلاش بود. پدر محترمشان نمایندگی توزیع نشریات آن زمان را داشت.
2ـ عبدالقدیر صیادی متولد 1318 در گمیشان. وی تحصیلات ابتدایی را در گمیشان و متوسطه را درگرگان به پایان رسانید و ریاضی تدریس می‌کرد. با وجود بعضی سخت‌گیری هایش، دانش‌آموزان او را دوست داشتند.
3ـ علیرضا دعاچی: خدمتگزار دبیرستان کاوس. در سال 1331 استخدام شد. وی مردی مهربان و زحمتکش و پرتلاش و خنده‌رو بود.
4ـ اکبر مهری: متولد 1322 در گنبد کاوس بود. تحصیلات ابتدایی خود را درگنبد درس خواند و متوسطه را در گرگان. مردی مؤدب و خندان بود. کارمند تعلیمات متوسطه و امتحانات اداره آموزش و پرورش بود که در بعداز ظهرها در دبیرستان کاوس فقه و علوم اجتماعی تدریس می‌کرد. بعداً با تحصیلات عالیه لیسانس بازرگانی گرفت و به تهران و کرج رفت.
5 ـ پرویز گرمرودی: فرزند بالا کیشی متولد 1315. تحصیلات خود را از گنبد آغاز کرد و در تهران در رشته تربیت بدنی به اتمام رساند. دبیر ورزش پرکار و پر تلاشی بود. ایشان در نقاشی و خطاطی و موسیقی هم دستی داشت و خود قهرمان پرش طول و سه‌گام بود.
6 ـ امان‌آقا مرجانی: متولد 1312 اهل گنبد کاوس. تحصیلات خود را درگرگان به پایان رساند. ایشان در دوره اول دبیرستان ادبیات، فیزیک و شیمی تدریس می‌کرد. بسیار پرشور و هنرمند بود. اکثر برنامه‌های هنری، بازدیدها و کارگردانی تئاتر شهرستان را مدیریت و رهبری می‌کرد.
7ـ عبدالصمد مظفری: متولد گمیش‌تپه در سال 1313. تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در گرگان به اتمام رسانده و در سال 1333 استخدام شده بود. در دبیرستان فیزیک و شیمی تدریس می‌کرد و با اسید و باز و قانون پاسکال سروکار داشت. وی فرزند عبدالغفور مظفری بود.
8ـ نورمحمد (نورجان)مسلمی: متولد 1323. دوره ابتدایی را درگنبد و متوسطه را در گرگان تحصیل کرد. درسال 1341 استخدام شد. وی فردی شوخ طبع و هنرمند نقاش و خطاط است و در همه برنامه‌های هنری دبیرستان شرکت و همکاری داشت. با نواختن آکاردئون محافل دوستان را شور و حال می‌بخشید.
9ـ داود ایگدری: متولد 1319. پس از پایان دوره تحصیلات به گرگان رفت و در آنجا تحصیل‌کرد و درسال 1337استخدام گردید. ریاضیات و ایکس و ایگرگ تدریس می‌کرد. فردی خوش‌تیپ واهل شوخی بود در عین حال که در کار تدریس جدی بود و مهارت داشت.
10ـ بیگ مراد گری: در گنبد متولد شد و در سال 1339 استخدام شد. مدرس ریاضی و ادبیات دوره اول دبیرستان بود که بعدها به ادامه تحصیل پرداخت و لیسانس بازرگانی گرفت.
11ـ نصرت‌الله قاضی: متولد 1315. در سال 1332 استخدام شد دبیر درس ادبیات دوره اول دبیرستان بود. یک فرهنگی باذوق و دارای طبع شعر و خط خوش و روحیه‌ای بشّاش بود.
12ـ صفر میهن: متولد 1310. در گنبد و گرگان تحصیل کرد و در سال 1329 استخدام شد. تا لیسانس الهیات ادامه تحصیل داد و عربی تدریس می‌کرد.
13ـ پیروز حسینی‌نژاد: دوره ابتدایی و متوسطه را در بندرشاه (ترکمن) درس خواند و در بهشهر به پایان رساند. فارغ‌التحصیل رشته‌ی زیست‌شناسی از دانشکده علوم دانشگاه تهران بود. فردی کوشا وجدی و پرشور و متواضع بود.
14ـ محمد جلالی: متولد شاهرود در سال 1314 بود. لیسانس تاریخ و جغرافیا داشت. فردی خوش اخلاق و خوش برخورد بود.
15ـ عبدالمحمود طاهری: متولد اصفهان و در سال 1338 استخدام شد. لیسانس تاریخ و جغرافیا از دانشسرای عالی تهران داشت. فردی خوش مشرب، بذله‌گو و با ذوق بود.
16ـ مهندس محمدعلی فرزاد: متولد گرگان و فارغ‌التحصیل رشته کشاورزی از دانشگاه تبریز بود. فیزیک تدریس می‌کرد. در کارش بسیار جّدی بود و تدریس عالی داشت.
17ـ بایرام قلیچ فرزام (آقجه‌لی): متولد 1316 گنبدکاوس. در سال 1337 استخدام شد. لیسانس الهیات داشت و دبیر ادبیات فارسی دوره دوم دبیرستان بود. دبیری مجرّب و باسواد و دلسوز بود.
18ـ ناصر ایزدی: متولد 1319 در ساری. لیسانس الهیات داشت. فردی کوشا در کار تدریس و اهل موسیقی. صدای دلنشینی هم داشت.
19ـ حجت‌الله شفائی: متولد دامغان و دارای دانشنامه زبان از دانشکده ادبیات. وی 5 سال در آلمان تحصیل‌کرد و دررشته زبان آلمانی درس‌خواند. دبیر ادبیات بود و فردی خوش برخورد و بذله‌گو.
20ـ شعبانعلی رحمانی: متولد 1319. لیسانس فیزیک از دانشکده علوم تهران داشت. در دوره دوم دبیرستان فیزیک تدریس می‌کرد و در تفهیم مطالب درسی بسیار موفق بود.
21ـ امان‌الله امانی(زنگنه): متولد ارومیه و دارای لیسانس ریاضی از دانشکده علوم دانشگاه تهران. ریاضی درس می‌داد و فردی آرام، مؤدب و مهربان بود.
22ـ آنه‌محمد امانی: محل تولد خواجه نفس. در دوره ابتدایی در بندرشاه درس‌خواند و بقیه تحصیلات را در ساری به اتمام رساند. کلیه امور دفتری 783دانش آموز را خود به تنهایی انجام می‌داد. 23ـ رحمان‌قلی سیدی: در دبیرستان مروی تهران درس خواند. دانش آموخته دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بود. در رشته الهیات تحصیل‌کرد. فردی بسیار کوشا، جدی شیک‌پوش و خوش برخورد بود. در آن « زمان معاون دبیرستان کاوس بود.
24ـ آقی رامیار: دوره ابتدایی و دبیرستان را درگنبد درس خواند. مدتی ریاست دبیرستان کاوس را بر عهده داشت. فارغ‌التحصیل رشته شیمی از دانشسرای عالی تهران بود. در دوره دوم دبیرستان شیمی را با تسلط تمام تدریس می‌کرد. با هر دو دست روی تخته به راحتی و زیبایی می‌نوشت.
25ـ مِردمحمد محمدنژاد: متولد1315 و مدیر وقت دبستان کاوس.
26ـ گوهر‌الملوک شاهرختاش: مدیر وقت دبستان دخترانه آذرمیدخت. همکاران ایشان خانم‌ها سبحانی، سرابیان ، سفیدرو، اردبیلی بودند.
27ـ خانم شوکت محمدی: مدیر وقت دانشسرای مقدماتی دختران گنبدکاوس د سال 1347
28ـ طاهر نبویان: رئیس وقت اداره آموزش و پرورش گنبد کاوس در سال 1347
29ـ آق اویلی فروهر: دبیر ریاضیات دبیرستان کاوس که تخصصش در تدریس مثلثات بود. ایشان دبیری دلسوز و زحمت کش بودند.
شاگردان اول دبیرستان کاوس درسال تحصیلی 1346 و 47
1ـ بهرام محمد رابطی شاگرد اول درسال اول دبیرستان 2ـ جواد بخشی‌زاده شاگرد اول سال دوم 3ـ جعفر جعفری شاگرد اول سال سوم 4ـ حاجی‌محمد آق‌آتابای شاگرد اول سال چهارم ریاضی 5 ـ جمشید شهمیرزادی شاگرد اول سال پنجم ریاضی 6 ـ آنه‌گلدی مهمیانی شاگرد اول سال ششم ریاضی (دکتر مهمیانی استاد دانشگاه)
زیر نویس
1ـ خارجیان دیگری به غیر از مستر مور در آن زمان در گنبد بودند. مستر گان مهندس در شهرداری کار می‌کرد که بزودی به آمریکا برگشت. مستر فیلیپ هم که مهندس بود و با شهرداری همکاری می‌کرد. محوطه‌سازی و سر در چند پارک از جمله باغ ملی گنبد از کارهای وی است. ویلیام آیرونز هم در مورد مردم شناسی و فرهنگ عامه به‌ویژه در میان طایفه داز در روستاها تحقیق می‌کرد. ویلیام آیرونز از دانشگاه میشیگان درسال 1969مدرک دکترا در رشته مردم‌شناسی گرفته بود. رساله دکترای وی درباره‌ی یک جامعه عشایری رمه‌دار یعنی یموت‌های ترکمن شمال ایران بود. وی جهت انجام دو تحقیق میدانی درباره‌ی یموت‌ها به ایران بازگشت. درسال 1983 آیرونز استاد مردم شناسی در دانشگاه نورث وسترن آمریکا بوده است. در سال 2000آیرونز جایزه‌ی «موفقیت مادام‌العمر» را به خاطر مطالعه عشایر رمه‌دار از کمیسیون مردم عشایری اتحادیه بین‌المللی علوم مردم شناختی و قوم شناختی دریافت کرد. نام کتاب او «ترکمن‌های یموت ـ مطالعه‌ی سازمان اجتماعی یک جمعیت ترک‌زبان در آسیای مرکزی» است. مترجم کتاب فوق دکترمحمد امین کنعانی استاد یار گروه علوم اجتماعی دانشگاه گیلان است. آیرونز اجازه ترجمه کتابش را در ایران به کنعانی داده بود و از تلاش‌ها و زحمات شبانه روزی چندین ساله وی بسیار تقدیر و تشکر کرده بود.
منابع
کتاب هدیه دبیرستان کاوس به کوشش علی عمیدزاده1347
کتاب ترکمن های یموت اثر دکتر ویلیام آیرونز ؛، دکتر محمد امین کنعانی
- نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- نظرات حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های اسلامی منتشر نمی‌شود.
- نظرات بعد از ویرایش ارسال می‌شود.