نخستین دانش آموختگان ترکمن صحرا و نسل اول دختران فارغ التحصیل دانشگاه ها

ترکمن سسی : نازمحمد یگن محمدی - در ترکمن صحرا از دیر باز شوق تحصیل علم در بین جوانان رواج داشته است.

تعدای از آنها شهرها ومناطق روسیه (از جمله آستاراخان،مسکو،لنینگرادو تفلیس گرجستان ) را انتخاب کردند.بیشتر مشتاقان و تشنگان علم ودانش مسیر بخارا و خیوه ویا مسیر آنکارا واستانبول را در پیش گرفتند.مختومقلی در مدرسه خیوه تحصیل کرده است.

در اواخر حکومت تزاری در روسیه ،یخشی مامِد( یاخشی محمد) پسربزرگ قیات خان از طایفه کر در تفلیس زندانی بود.قیات خان سالخورده برای دیدن فرزندش به تفلیس رفت.اما  او را هم باز داشت کردند و سرانجام هر دو در زندان درگذشتند. قادیر مامِد( قادیر محمد)،دومین پسر قیات خان آدمیرال دریابگ(دریادار) خدرخان فرمانده نیروی دریایی شوروی درقسمت جنوب دریای خزر میشود. آنا مامِد(آنا محمد) سومین فرزند قیات خان ( همان ژنرال خان یموتسکی /خان یموت)،فارغ التحصیل دانشکده نظامی وحقوق دان میانه رو بوده ونقش شایان توجهی به عنوان میانجی بین ترکمن ها وسایرین ایفا کرده است.نظر مامِد (نظر محمد)پسر خان یموت ونوه ی قیات خان (همان قارداش خان)دارای نام روسی نیکلای  بوده ودر رشته ی هنر ونقاشی تحصیل کرده  ونقاش ماهر و چیره دستی بوده است.لالی خان (نبیره قیات خان) یکی از سرداران عثمان آخوند هم در تفلیس گرجستان تحصیل کرده بود.در سال 1924م.تعدادی از افسران ترک از جمله قادر افندی ، جمال بی ، مهدی افندی و... در کمش دفه مدرسه ویژه نظامی تأسیس کردند که لالی خان در میان افسران ،معلم آن مدرسه بود .بعدها فهیم افندی در یک اتاق کنار مسجد کمش دفه چندین سال تدریس کرد وبعدها توسط هورمن کشته شده است. می توان از این افراد به عنوان  نسل اول تحصیل کرده های ترکمن نام برد.

نسل دوم تحصیل کرده ها

به غیراز روحانیون و علمای ترکمن صحرا که به عنوان روشنفکران دینی ودر جهت کسب معارف وعلوم دینی رنج سفر را بر دوش نهاده ودر پی تلمّذ از محضر اساتید برجسته  عازم خیوه  وبخارا وداغستان ودیگر بلاد شدند جوانان جویای علم ودانش نیز بسیار بودند که در جهت کسب دانش ومدارج علمی بالاتر رفتند.از جمله ی آنها :

محقق پرتلاش وفعال آحمدآخوندوف گرگانی( پسر رجب آخوند صیادی پدر ااکتای وآلتای)برای کسب دانش به عشق آباد و لنینگراد رفته است .(1943-1909م.)دارای درجه علمی فوق لیسانس زبان شناسی و شرق شناسی از انستیتولنینگراد،آکادامی علوم شوروی وعضو اتحادیه نویسندگان شوروی.البته در آن دوران چند نفر دیگر هم برای تحصیل به ترکمنستان رفتند ازجمله:عبدالرحمن وغفور(دوبرادر) فرزند احمد- آشوربردی مهمی زاده و رشید مهمی زاده فرزندان آی محمدو فردی به نام حاجی گلدی.

در سال های 1927-1926م. سه گروه دونفره جمعاً شش نفر مسیر ترکیه را انتخاب کردند.چون مسیر طولانی ودشوار بود وچندین ماه به طول می انجامید تا این حوانان از دریای خزر وباکو وطرابزون ودریای سیاه عبور کرده وبه آنکارا واستانبول برسند.این شش نفر عبارتند از : نازدردی جوده ای(رشته تاریخ وجغرابیا)، دکتر عبدالرحیم یمودی(دامپزشک) ، دکتر احمد قره داغلی (پزشک) که اعزام کننده نسل های بعدی به ترکیه هم بود،دکتر حاجی محمد شیرمحمدی که بعداً به آمریکا رفت. بایجان تورانی (زیست شناس ومترجم زبان های انگلیسی،روسی،ترکی وفرانسه ) ،حاجی خان /نورگلدی اغوزی (تاریخ) وپدر بزرگ مسلمی ها .

هم چنین در ایران آنا گلدی عاج (آنا گلدی سردار)- مامِد آخوند گرگانی

نسل سوم تحصیل کرده های ترکمن صحرا  

 اولین سری 4 نفره که طی مراسم با شکوهی از کمش دفه اعزام شدند:حلیم جان صیادی، دکتر عبدالرحمان فرزانه –نفس کمالی رجب ناظری بودند.دردوره حکومت رضا شاه ،عده ای از جوانان برای تحصیل به تهران رفتندو دانشجوی دانشکده افسری شدند(1307ش.) از جمله ی آنها :صفر خطیبی ، قربان محمد سیوری، بودند . ازتحصیل کرده های دیگر این دوره الیاس مختوم ،نفس مهمیانی، عبدالرحمن گری نورانی ،نوری مختوم، آنا قلیچ بابایی ، اراز قلیچ معارفی پدر حاجی قربان معارفی که مسئول سجلّی کمش دفه در سال 1306ش.بود ، مشهد قلی (مشدی) ملا آزمون –ساری گوکلانی(ساری دردی اف)برادر بزرگ کریم گوکلانی-

نسل چهارم تحصیلکرده های ترکمن صحرا

 کریم مظفری- سیدقلی بیکی نژاد –محمد نیرومند – حاجی محمد نیرومند- امان محمدی-موخدنجاری- علاقی- غراوی-قزاق شیخ نیازی-عبدالحی طالبی-نورجان تاتاری-سرهنگ گل محمدی-سرگرد مهشید- غایب بهلکه-ایل محمد بیگ زاده (1295) –قلیچ محمد بیگ زاده (1301) – شکورشهنازی- نورمحمدفرزین –محمدآخوندنژاد-جماقلی فروهر(قاضلی کر)- قربان دردی کامیاب-نورمحمد متقی- حاج عبدالله آهنگری- حاج عبدالحکیم آهنگری-محمدامان اسلامی نماینده اسبق اداره فرهنگ گمیشان ودشت گرگان- حاج حمیدآهنگری-آتابای جعفری- قربان نظر رابطی-صفرانصاری-نورمحمدعاشورپور –رحمان رحمانی- اباآبایی-عبدالرحیم ندیمی- خدای بردی بغدادی-عبدالرحیم مدرسی-رجب حیدر نژاد-خدر قاضی-آنادردی تکه ئی –اراز محمد برادر خانی تکه-حاج ارازی-حاج مراد دردی قاضی-اراز محمد شاعری-حلیم کیانی-آنامسلکی-مراد حاجی پاکزاد-رحمت اله فهیمی-محمدشرعی-بهرام محمد صیادی-بایران جان نیازی آتابای-قریشی-منوچهری(مارامائی) –دکتر منصور گرگانی-قلیچ دردی حافظی-کریم مرجانی-صفر قلیچ یوسفی-نازبردی گوکلانی(رئیس دارایی اسبق بندر گز)-بردی محمد امانی-احمد کوچکی- رحمان بردی پلنگی-محمددردی آق اتابای-گلی- صالح عنصری-دردی وکیلی نماینده اداره فرهنگ آق قلا-طوی جان ضیائی-رحیم بردی گوکلانی-امان محمد کتوک- حاج طریک –بایرام محمد –مهندس آنا محمد آخوندی-عبدالقدیر صیادی –آقی خوزینی-قرجه عطا اعظمی(رئیس ایستگاه راه آهن اسبق بندرترکمن)-سروان قلیپ محمد نیازی

در دوره حکومت رضاشاه اولین مدارس دولتی درسال1304 ش. درکمش دفه تأسیس شدبه نام های مدرسه ملی کمش دفه وبعد به دبستان پهلوی تغییر یافت ومدرسه دولتی فردوسی که بعد به ایران تغییر نام یافت.این امر باعث شد که دسترسی به تحصیل آسان تر گردد.پسران درآن مدارس درس می خواندند.آنها دوره ی ابتدایی را تمام کرده ودرپی ادامه ی تحصیلات خود بر می آمدند.ولی به علت تفکرات قدیمی وسنت ها و جوحاکم درآن شرایط زمانی،دختران نتوانستند همگام با پسران از مزایای کسب علم ودانش بهره ببرند.فقط تعداد اندکی در مدرسه حاضر شدند که آن عده هم زود پراکنده شدندو از ادامه ی مسیر بازماندند.با گذشت زمان براثر پیشرفت های علمی وارتقا سطح فرهنگ و ورود مظاهر تکنولوژی  وصنعت این اندیشه وطرز تلقّی کم رنگ تر شد.اولین دختری که تحصیلات عالیه را به اتمام رساند دکتر مهین گرگانی( 1310 – 1376ش.) دختر محمد آخوند گرگانی وخواهر دکتر منصور گرگانی ،فارغ التحصیل دانشگاه تهران وانگلستان،متخصص اطفال وتغذیه ونماینده مردم گرگان وترکمن صحرا در مجلس شورای ملی بود.مطب ایشان در تهران در بلوار الیزابت (کشاورز فعلی) بوده است .

نسل اول دختران تحصیل کرده ترکمن صحرا

 دکتر مهین گرگانی (1319-1376ش.) فرزند محمدآخوند گرگانی-

دکتر عایشه مختومی ،متولد1318ش. فرزند سرهنگ مختومی رشته داروسازی دانشگاه تهران – سولماز یمودی،دختر دکترعبدالرحیم یمودی رشته مامایی از ترکیه همسر دکتر تیمور یمودی -  دکتر بی بی سارا نجاری فرزند موخد نجاری رشته ی پزشکی از ترکیه  همسر دکتر مهشید دندانپزشک -  دکتر تاشلیانی (دیبا) دختر مرد گوگجه متخصص زنان وزایمان همسر دکتر یوسف شیخی متخصص اطفال – دکتر اجو مظفری فرزند کریم مظفری متخصص پوست از ترکیه –حلیمه صاحبدل فرزند دردی صاحبدل از ترکیه همسر غراوی-دکتر رابعه جعفری دندانپزشک دختر آتابای جعفری – مهندس اجو (تاج) ظهیری مهندس شیمی از ترکیه –بی بی عایشه تورانی از آمریکا فرزندعطامحمدتورانی- دکتر سارا تورانی ،داروسازفرزندعطامحمدتورانی –فاطمه بیگ زاده،رشته ی روان شناسی از دانشگاه فرح پهلوی (الزهرای فعلی) تهران –توران ناظری فرزند رجب ناظری فوق لیسانس زبان انگلیسی از بیروت لبنان – آسیه ایرانپورففرزند پرویز ایرانپور رشته مامایی از ترکیه - بی بی مریم آخوند نژادفرزند محمد عراز آخوند نژاداز ترکیه –مهندس گوکلانی فرزند هوزبردی گوکلانی مهندس شیمی همسر قلیچی – مریم بیکی نژاد رشته اقتصاد مدرسه عالی بابلسر – دکتر فاطمه ساسان پور،داروساز از ترکیه –دکتر سولماز قره داغلی ،دندان پزشک از ترکیه –مهندس اجو( اغول تاج) طالبی مهندس شیمی از دانشسرای عالی تهران- عایشه تورانی،زیست شناس از دانشگاه تبریز

عاشوربی بی آخوند نژاد زبان انگلیسی ومامایی از ترکیه-سلیمه رجائی مترجمی زبان انگلیسی از دانشگاه فرح پهلوی سابق(الزهرای کنونی)تهران –جمیله آهنگری رشته پرستاری-دکتر عافیه اسلامی  در رشته ی پزشکی از دانشگاه تبریز –دکتر انه کعبه حاجی مرادلو دارو ساز از دانشگاه تبریز-حاجی بی بی قرنجیگ در رشته تاریخ ار دانشگاه فردوسی مشهد –دکتر آی تن گوگلانی دامپزشک از تبریز –دکتر عایشه شیرمحمدی دارو ساز از ترکیه-دکتر سیما بغدادی متخصص پوست از ترکیه –مهندس آی سن قره داغلی در رشته کشاورزی از دانشگاه شیراز –گلی عاشورمحمدی زبان انگلیسی از دانشگاه فرح پهلوی سابق (الزهرای کنونی) –خدیجه آخوند زاده از دانشگاه شیراز –حلیمه بیگ زاده رشته مدیریت از دانشگاه فرح پهلوی سابق(الزهرای کنونی)تهران – بی بی مریم شرعی در رشته فلسفه ومنطق – فریده (امینه) بیگ زاده استاد دانشگاه

منابع و توضیحات

 1 – ترکمن های خارج از ترکمن صحرا : حاج رزاق خان بیگ (1966-1895م.)از یموت های خان نشین خیوه در سال 1916م.
از دانشکده افسری روسیه فارغ التحصیل می شود  ودر خدمت ارتش تزاری چندین عملیات نظامی در اتریش و گامبیا  شرکت می کند وسپس فرماندهی نیروهای ترکمن منصوب می شود.به عنوان سرکرده  خان نشین خیوه به جنگ به بلشویک ها در منطقه دریای خزر می رود وپس از فروپاشی اتحادیه خانات ترکمن ،در جزیره آشوراده به مبارزه  علیه شوروی در س.احل جنوب شرقی دریای خزر ادامه می دهد .سپس به چین می رود وجنگ علیه شوروی را در شرق دور ادامه می دهد .پس از توتقف کوتاه در کوه های شانگهای چین و یوکوهامای ژاپن به مکزیک نقل مکان می کندودر مکزیک فعالیت های ضد کمونیستی و ضد شوروی را از طریق مطبوعات پیش می گیرد ودر تاریخ 20 ماه مه سال 1966م. فوت می کندودر گورستان فرانسوی هادر شهر مکزیکوسیتی دفن می شود.سید نظر سیدی ( 1775 -1836 م.)از طایفه ارساری شاعر،بخشی ،ژنرال در خیوه و بخارا  واز فرماندهان نظامی ترکمن علیه امیر نشین بخارا  هم از تحصیل کرده های خیوه وبخارا بود. یوسف خان ،بایرام عالی  وخان جنید از اتحادیه  خانات ترکمن بر علیه تجاوز شوروی  مبارزه کردند .

ندربای آیتا کف ( 1938-1894م.) رئیس کمیته مرکزی اجرائی اتحاد شوروی سابق به همراه همرزمش قایغی سیز آتابایف به اتهام توطئه برای جدا کردن ترکمنستان از شوروی به دستور استالین اعدام شدند .

منابع:

قیات خان ، نویسنده آ. قلیچ اوف ترجمه آ.گرگانلی 1994م.

ترکمن لر ، نویسنده دکتر مهمت قلیچ ، ترکیه بورسا،1997م

 تاریخ شفاهی  از افراد آگاه وصاحب نظر زیر استفاده شده است که از همه این بزرگان کمال امتنان  وتشکر را دارم :

حاج عبدالله آهنگری-الیاس محمد آهنگری- قره جه سید قلی- تاج محمد عظیمی –تاج قلی یارعلی-آنا دردی عنصری –دکتر آنا گلدی مهمیانی- اراز قلیچ عظیمی-حاج کریم آهنگری-مرحوم حاج عبدالحلیم حاجی مرادلو- موسی ماسوریان-حاجی  آنه محمدزاده –قربان قلیچ جعفری-تقان دردی صاحبدل

گردآوری از : نازمحمدیگن محمدی
کارشناس بازرگانی بین‌الملل،مترجم زبان‌های انگلیسی و روسی

نوشتن دیدگاه