موسیقی کهن مقامی ترکمن

ترکمن سسی - نازمحمد یگن محمدی - در دوران گذشته های دور، بانگ جرس کاروانیان صحرانورد در دشت های فراخ آسیای مرکزی آهنگی موزون و دلنشین ایجاد می کرد که خود برای کاروانیان حکم موسیقی را داشت.

در این میان دستهای ماهر و کارکشته تیراندازان چابک سوار و پیش قراولان کاروان های طویل هنگامی که زه کمان هایشان را با ملایمت و نوایی آهنگین می کشیدند و رها می کردند، با همراهی صدای گوشنواز زنگوله های بسته به شترهای کاروان که بی عجله پیش می رفتند دلنشینی موسیقی کاروان را کامل می کردند.
این آواهای دلنشین و نواهای خوشایند، بر عمق قلب های آهالی کاروان نفوذ داشت؛ این صحرانوردان ساده دل و پاک نهاد در آوازهایشان همواره ترنم کنندگان عشق، صداقت، صلح و دوستی و مداراگری بودند.
در این مسیر الهام گیری از این نواهای طبیعی و از سوی دیگر تکامل ابزار ایجاد نوا به عنوان آلت موسیقی باعث بوجود آمدن شکل ابتدایی "تامدئرا" و یا همان دوتار شد. هنگامی که دوتار حالت 13 پرده ای خود را یافت و کامل شد، با همراهی قئجاق یا همان کمانچه بدون پرده، به عنوان عناصر اصلی موسیقی ترکمن پذیرفته شدند. شعرا و اوزان های محلی صدای احساسات و افکار مردم بودند و باغشی ها و عاشق ها نیز به عنوان نوازندگان چیره دست این ابزار موسیقی در حکم انعکاس دهندگان صدای شاعران و اوزان ها بودند؛ که امروز نیز چنین است.
دوتار ترکمن ها در مقایسه با آلات موسیقی مشابه خود دارای یک پرده اضافی است و کمانچه نیز نسبت به کمانچه دیگر اقوام از لحاظ جثه کوچکتر می باشد. همچنین نوازندگان کمانچه از آنجا که با تکیه به تجربیاتشان در بیان احساسات سازشان را می نواختند لزومی به افزودن پرده به کمانچه ندیده اند. فاصله بین تارهای کمانچه و رویه کاسه آن در حد چند میلیمتر است اما با اینحال شنونده آن، احساس عشق، شوق دیدار و یا حزن نهفته در نوای آن تارها را بخوبی ادراک می کند.
در مجموع دوتار و کمانچه در کنار هم در موسیقی ترکمن با پرده ها و مقام های متنوع خویش بخوبی و زیبایی می توانند بیانگر تام احساسات گوناگون مخاطبان خود باشند. این در حالیست که می دانیم در برخی از نقاط دنیا برای بیان احساسات با کمک موسیقی، ارکستر سنفونیک با سازها و آلات مختلف نوازندگی بکار گرفته می شوند. در حالیکه برای مخاطب ترکمن، نواهای پر رمز و راز یک دوتار و یک کمانچه بظاهر ساده برای غلیان غمیق ترین احساسات وی کفایت می نماید. در واقع مهارت و استادی نوازندگان، خوانندگان (باغشی ها) و اساتیدی که در زبان محلی ایشان را "خلیفه باغشی" می نامند چنان جلوه ای به اجراهای ایشان می بخشد که مخاطبان ایشان همچون سحر شدگان به وجد و غلیان می آیند.
در واقع این دو آلت موسیقی بظاهر ابتدایی و ساده ترکمن از دیرباز چنان شور و هیجانی در درون شنوندگان و مخاطبان خود ایجاد می کردند که ساکت و آرام نشستن ایشان غیر ممکن می نمود. برخی چنان به هیجان می آمدمد که هر آن آماده بودند که به به رقص در آیند و همراه گروه پایکوبی کنند؛ عده ای نیز از شدت وجد کلاه های پوستی (تلپک) خود را به زمین می کوبیدند وسرخوشانه فریاد می زدند.
دو تار و کمانچه بمرور زمان از لحاظ ساختار کیفیت بهتری یافتند. سالهاست که بخش کاسه دوتار از چوب درخت توت نر و رویه و یا صفحه آن که اصطلاحاً "غافئرغا" نامیده می شود از چوب درخت توت ماده، و دسته آن نیز از چوب درخت زرد آلو ساخته می شود.
در گذشته های دور، کاسه دو تار و کمانچه از کدو و رویه اش از پوست آهو تهیه می شده است. برای تارهای کمانچه نیز موهای یال و یا دم اسب مورد استفاده قرار می گرفتند.
موسیقی مقامی ترکمن در چهار دستگاه بنام های "تشنید"، "قرق لار"، "مخمس"، و "نوایی" و در چهار سبک و یا "یول" با نام های "گرگان یولی"، "ماری یولی"، "خیوه یولی" و "دامانا یولی" ارائه می گردد.
تعداد نغمه های موسیقی ترکمن بیش از پانصد نوع است که بسیار متنوعند. در واقع موسقی ترکمن تشکیل شده است از ملودی های زیبا و دلنشین و مسحور کننده که از فرهنگ غنی و ریشه دار این مردم ساده زیست نشأت می گیرد.
در فرهنگ موسیقیایی ترکمن ها، موسیفی باغشی ها، اساس و ساختار سنت های خنیاگری و موسیقی قومی را تشکیل می دهد که در واقع قدیمی ترین و اصیل ترین مکتب موسیقی مقامی است. به دیگر سخن، پیشینه نغمه های مقامی تا دوران باستان به عمق می روند.
موسیقی کلاسیک ترکمن ها، متشکل از مجموعه مقام ها و لحن هایی است که در قدیمی ترین شکل اجرایی خود نیز همواره با دو تار و کمانچه و بواسظه اوزان ها و باغشی ها ارائه گردیده است.
موسیقی باغشی ها که دارای مضامین تغزلی، حماسی، پهلوانی، مذهبی و تاریخی است، نوعی از موسیقی مقامی است که رپرتوار آن از سوی گروه خنیاگران و تحت عنوان کلی "موقام" ساخته و ارائه می گردیده است. برخی از آنها داستان هایی است که موسیقی ساخته شده بر اساس ان شکل گرفته است.مشهورترین داستان و قهرمان در روایت باغشی ها "گوراوغلی" است که با رنگی از اساطیر و افسانه درآمیخته است.
داستان گوراوغلی و شخصیت فوق العاده و شگفت انگیزش، ریشه در اساطیر و ادبیات ترکان "اوغوز" سکنی گزیذه در آسیای مرکزی دارد.
به دیگر سخن، این موسیقی اصیل در واقع حاصل تجارب موسیقیایی، میراث معنوی، هویت و شناسنامه این ملّت است. با هیچ هجمه ای نابود نخواهد شد، چنانکه از قرون باستان به دوران معاصر رسیده است. و بدین ترتیب همچنان ماندگار و جاودان موجب تقویت روح های ترنم طلب آیندگان خواهد شد. زیرا این موسیقی بر تاریخ، فرهنگ و معنویت اجداد و نیاکان این مردم تکیه دارد.
موسیقی اصیل ترکمن، از کهن ترین موسیقی های مشرق زمین می باشد که دارای تاریخ، اندیشه، فرهنگ، اصالت و هویت ویژه ای است.
موسیقی کهنسال ترکمن در عین حال، بیانگر جالات و وضعیت های مختلف دوران زندگی از جمله در تم های حماسی، وطندوستی، محبت و عشق ورزی، غم و حسرت و درد و رنج می باشد. به تعبیری دیگر، موسیقی ترکمن نماد تاریخ ریشه دار و شیوه زندگی ایلی و کوچ نشینی ترکمن هاست که تلفیقی منحصر بفرد از ملودی ها و مضامین انسانی را ارائه می دهد. این موسیقی از لحاظ فرم و غالب نیز بصورت نوازندگی هماهنگ جمعی، همنوازی (آنسامبل)، کنسرت، رسیتال، رستاتیو و همچنین بصورت متنوع و ورژن های دیگر اجرا می شود.
ملودی ها و آواز باغشی ها سرشار است از نشاط، سرزندگی، روح حرکت و پویایی این مردم پر احساس.
بدین ترتیب می بینیم که مناطق ترکمن نشین از جمله ترکمنستان، افغانستان و ترکمن صحرای ایران، سرزمینی جادویی است مملو از زیبایی و شگفتی و دارای میراث فرهنگی غنی و بویژه مهد موسیقی زنده و روح بخش می باشد. دشت های وسیع ترکمن چنانکه پر از تنوع و شگفتی است، از جهت موسیقی نیز مالامال است از نواهای دلنشین و روح افزای خاص زندگی مردمی ساده و بی تکلف.
لذا شایسته است که موسیقی مقامی ترکمن، در مجامع بین المللی، در فستیوال های معتبر جهانی و در جشنواره های گوناگون هنری و نمایشی هر چه بیشتر و بهتر معرفی گردد.

منابع و مأخذ (اظهارات و مقالات اساتید صاحب نظر عرصه هنر و موسیقی):
جهانگیر نصر اشرفی
شهرام ناظری
عالیم قاسم اف
غفار گلدی نژاد
آماندوردی نساری
جبار قاریاغدی اوغلی
دکتر محمد تقی مسعودیه
محمد رضا درویش


ناز محمد یگن محمدی
کارشناس بازرگانی بین الملل
مترجم زبان های انگلیسی و روسی

نوشتن دیدگاه