تکمن سسی - نازمحمد یگن محمدی - ایک خان ها یا کوت خاقان های ترکستان در محدوده سرزمین های آسیای میانه وشمال و جنوب کوههای تیان شان- از قرن چهارم تا قرن هفتم هجری حکمروائی کرده اند.
بنا به نظر جمال القرشی، نخستین آنها عبدالکریم ستوق بغراخان اسلام را پذیرفته بود. نوه هارون بغراخان بن موسی اولین فاتح ماوراءالنهر می باشد .
در قوتادغو- بیلیک ،متعلق به اسلام ، ایلک ترکی در ادبیات آمده در سال 462 هجری (1069 ) میلادی از این خاندان درباره حکمدار کاشغر بغراخان از طرف یوسف حاجب خاص بالاساغونلی نوشته شده است .
در تاریخ این سلاله به دفعات مکرر (آل افراسیاب) و بعضا خان های ترکستان یاد شده است .
عنوان ایلک در دوره اسلامی به چندنفر خاص از این عائله داده شده است بر طبق این، برخی عالمان مسکوک شناسی اروپایی ، این عنوان را شامل همه خاندان کرده اند .
در ازمنهء قدیم قبل از اسلام، فی الواقع برای ترکان حکمدار شرق این یک عنوان بوده است.
بنابراین در بعضی متن های مربوط به آن زمان به ترکیب «ایلک خان شخا» بر می خوریم.
صورت تلفظ و اشتقاق این کلمه مشکوک است. در تاریخ ها و مسکوکات بعضا (ایلک ) و یا کوت (ایلیک) و در نگارش اویغوری قوتادغو –بیلیک در شکل های (اکیک) یا کوت ( اِلکِ ) دیده می شود.
اگر تلفظ اخیر جاری باشد به معنی اول( نخست) است .
از فانحین ماوراءالنهر که در سال 403 ه ( 1012 م) وفات کرده است نصر بن علی ( ایلک ) یا کوت (ایلک خان ) به شمار آمده است. بالاخره این عنوان توسط حکمداران ماورءالنهر استفاده شده است .
بارها [یا کوت خان لر ] و (ایلک) با هم بکار رفته است.
تعبیر ایلک به معنای خان نیست .
حکمرانان سمرقند پس از قطعیت یافتن عنوان خان، و پس از تشکیل حکومت مستقل ، کلمه ایلک را از روی نوشته سکه ها برداشتند .
مقر حکومتی هارون بغراخان بن موسی بالا ساغون که موقعیت فعلی آن مشخص نیست. شهر مذکور در سال 524 ه (1130 م )توسط قراختائیان بُت پرست تملک می شود.
آخرین بار تعبیر ایلک در سال ذکر شده ، اسامی حکمرانان بلا ساغون که لقب یاکوت گرفته دیده می شود .
اطلاعات موجود در باره آل افراسیاب یعنی ایلک خانلر بسیار سطحی است. ممالک تحت حکمرانی آنها را چه از نظر حدود ، چه از نظر محتوا تعیین کردن مشکل است .
سنوات مربط به آنها نیز نامعلوم است حتی سکه ها نیز معلوم وروشن کننده این شبهات نیست و این شبهات را ازبین نمی برد .
در حقیقت این دولت در دست شخص واحدی نبوده نمایان است .
اختلافاتی که در بین افراد خاندان بروزمی کرده عموما توسط نیروی سلاح وبارها از طریق کمک بیگانگان حل وفصل می شده است .از این احوالات ابتداسلاطین غزنوی وبعدا سلاطین سلجوقی استفاده کرده اند.
از سلجوقیان، ملکشاه و پسرش سنجر در مورد حکم داران سمرقند و کاشغر حق متبوعیت کسب می کردند. این وضعیت، پس از محاربه و جنگ پیش آمده سال 536 ه (1141 میلادی )به قراختائیان بُت پرست منتقل شده است .
در مجادلات با منشاء عصیانگری مسلمانان در برابر قراختائیان هم درماورءالنهر وهم در کاشغر، به انقراض دولت ایلک خانلر منتج شده است!
اطلاعات و معلومات مرتبط با ایلک خان ها در آثار پرفسور استانلی ادوارد لین پوول کم است.
جهت نشر اطلاعات فوق الاشاره از آثارواسیلی ولادیمیر وویچ بارتولد رئیس وقت آکادمی علوم تاریخ شوروی منجمله ایلک خانز ILEK –KHANS (جلد 2. ص 494) تمثیلات بزبان فرانسه محیط اسلامی و بالاساغون Balasaghvn 0(جلد 1 ص 627 ) اخذ گردیده است .
آثار احمد توحید بک – مسکوکات اسلامی موزه های عتیقه و باستانی استانبول
بخش 4
ابن الاثیر منجم باشی – جامع الدول
غیر از شعبات شرق و غرب ایلک خانلر ، بخارا و سمرقند خانلری و طراز خانلری
اساسا یلک خانها و مدت حکومت شان مغشوش و مشکوک است. اساسا لین پوول این معلومات را به طور تقریبی در کتابش قید کرده است .
پیش از آن زاخاو، گریگوروف، رابرتی، دورن ورادلوف دانسته ها و تجربیات خودرا نگارش کرده بودند. بارتولد از کتاب جمال القرشی که قبلا کشف و از آسیای میانه آورده شده بود استفاده کرده است .
ایلک خانلر
344وفات - عبدالکریم ستوق بغراخان اولین نفری از ایک خانان که اسلام آورد .
382 - موسی بن ستوق
383 - شهاب الدوله هارون بغراخان بن موسی
389-400 - ابوالحسین نصر اول بن علی بن ستوق - تاریخ سکه 401
401-407 - قطب الدوله ابونصر احمد اول بن علی
403-408 - شرف الدین طغان خان بن علی
؟ ابوالمنظفر آرسلان خان بن علی
423- وفات - یوسف قدر(یا کوت قدر) خان بن هارون بغراخان - والی ترکستان شرقی
425-421 - شرف الدوله ابو شجاع ارسلان خان ثانی بن یوسف قدر خان
439-425 - محمود اول بغراخان بن قدر یوسف خان
« شعبه غربی »
؟ جغرا تکین درنوشته توحید بک جغر تکین 439 - 440 مدت حکومت
446-440 - ابوالمظفر عماد الدوله ابراهیم تفغاج خان (یاکوت تفقاج) بن نصر، بنابه سکه 433
472 - شمش الملک نصربن ثانی بن تفغاج
؟ - خصر خان اول بن تفغاج
488 - احمدخان ثانی بن خضر - از زمان احمد خان تابعیت سلجوقیان در آمدند
490-495 - محمود خان ثانی - پس از احمد خان در سمرقند سلیمان تکین، محمود تکین( محمود خان) و هارون تکین حکومت کرده اند
520-524 - محمد ارسلان خان ثالث بن سلیمان، لین پوول اشتباها محمود نوشته است
؟ -ابوالمعالی حسن تکین بن علی
536 -رکن الدین محمود خان ثالث بن ارسلان
551-550 - ابراهیم تفغاج خان بن محمد ارسلان خان - لین پوول اشتباها قاچ تفغاج نوشته است
؟ -جلال الدین علی غور خان بن حسن تکین تعبیر غور خان شبه دار است
609 -عثمان خان ازطرف خوارزمشاه محمد، خلع شده است.
«شعبه شرقی »
467-451 -طغر خان بن یوسف قدر خان -قبل از طغرخان مدت کمی ابراهیم بن بغراخان حکومت کرده است
467 - طغرل تکین بن طغرل خان
496-467 -هارون بغراخان بن یوسف قدر خان
؟ احمد بن حسن بن ارسلان خان - طبق تحریر لین پوول نورالهی احمد بن ارسلان خان
مستشرق و باستان شناس انگلیسی پروفسور استانلی ادوارد لین پوول 18 دسامبر 1854 میلادی در لندن متولد شد.
او برادرزاده ادوارد ویلیام شرق شناس و باستان شناس مشهور می باشد .
استانلی در سالهای 1892-1874 در موزه بریتانیا کار می کرد.
سپس جهت مطالعات و تحقیقات باستان شناسی رهسپار مصر گردید. از سال 1897تا سال 1904دارای کُرسی پروفسوری مطالعات عرب در دانشگاه دوبلین بود .
موءلف سکه های اورتاترکمن ها در قسمت دوم بخش شرقی مسکوک شناسی بین المللی در سال 1872
ویراستار کتاب های مردم ترکیه – حکمرانان بابر در هندوستان 1899 داستان قاهره – فرهنگ لغات عربی – انگلیسی
پروفسور استانلی ادوارد لین پوول در 29 دسامبر سال 1931 وفات یافت.
دکتر خلیل اِدهم اِلدِم در سال 1861 در ناحیه ببک استانبول به دنیا آمد و17 نوامبر سال 1938 در گذشت فرزند صدراعظم ابراهیم پاشا ادهم رومی الاصل، برادر کوچکتر عثمان حمدی بی که متعاقبا معرفی خواهد شد.
دکتر خلیل ادهم مدرسه ابتدایی رادرکاپیتان ابراهیم پاشا ی ترکیه، تحصیلات متوسطه را در برلین آلمان وتحصیلات عالیه را در شهرهای زوریخ وبن ،بازل به پایان رسانیده واز دانشکده فلسفه دانشگاه بازل سوئیس دکترای فلسفه گرفت ودر سال 1885 به استانبول بازگشت.
در مشاغل اداری سر فرماندهی نظارت بر کارخانه ها- دایره ارکان حربیه – دارالشفقه اسلامیه ،مکتب مُلکیه دارلمعلمین، دارالفنون – موزه آثار باستانی سلطنتی – شهرداری استانبول انجمن دوستداران آثار باستانی استانبول – انجمن آثار عتیقه انجمن تاریخ عثمانی -موسسه تاریخ ترک کار کرده و در سال 1931 بازنشسته شده و همان سال از شهر استانبول به نمایندگی مجلس انتخاب شد ودو دوره نماینده پارلمان بود ودر سال 1938 وفات یافت.
در تاریخ فرهنگ ترکیه شخصیتی مهم ومطرح بوده است و در اواخر دوره عثمانی و اوائل دوره جمهوری پژوهشگر مسکوکات و آثار عتیقه اعصار قدیمی به ویژه در مکتوبات و مسکوکات ترک – اسلام مقالات گوناگونی را منتشر کرده است. تحقیق در زمینه های کتیبه های باستانی گرد آوری صدها کتیبه باستانی در آناتولی و انتشار آنهاحفظ و حراست از آثار معماری ترک و احیاء آنها.
عثمان حمدی بی برادر بزگتر دکتر خلیل اِدهم اِلدِم ( 30دسامبر سال 1842 ، فوریه سال 1910 م )
بنیان گذار موزه باستان شناسی - نخستین باستان شناس علمی در استانبول شیمیدان نقاش شهردار منطقه کادیکوی استانبول یکی از فعالیتهای برجسته اش کاوش آرامگاه سلطنتی صیدای لبنان، یابنده مقبره اسکندر در لبنان، 29 سال مدیریت موزه باستان شناسی استانبول، پایه گذاری موزه در دوره عثمانی، عزیمت به بغداد به منظور تحقیقات باستان شناسی .
منابع و مأخذ:
1. آثار مستشرق و باستان شناس انگلیسی پروفسور استانلی ادوارد لین پوول تالیف ، تدوین
2. آثار دکتر خلیل ادهم الدم ترک – تالیف – ترجمه
3. دول اسلامیه – مدخل های تاریخی سلاله های دولتهای اسلامی لین پوول
4. منابعی که در ردیف های 1و۲و۳ از آن ها استفاده شد احسن التواریخ - اخبار الدول و آثار الاول -اکبر نامه - بهجـةالتواریخ - تاریخ آل سلجوق- تاریخ مصر- تاریخ یمینی- جامع الدول صحائف الخبار- سلجوق نامه- ظفر نامه، لب التواریخ هشت بهشت نخبه التواریخ والاخبار - عقد الجمان فی تاریخ اهل الزمان
5. کتاب جمال القرشی
6. آثار واسیلی ولادیمیر وویچ بارتولد
در خاتمه شایسته است از جناب آقای نور محمد مسلمی ،هنرمند نقاش و خوشنویس ،پیشکسوت فرهنگی گنبد که منابعی را جهت مطالعه در این زمینه در اختیارم قرار داد، مراتب امتنان تشکر خودرا اعلام نمایم.
.ترجمه و تنظیم مقاله:
ناز محمد یگن محمدی
کارشناس بازرگانی بین الملل
مترجم زبان های انگلیسی – روسی
- نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- نظرات حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های اسلامی منتشر نمی‌شود.
- نظرات بعد از ویرایش ارسال می‌شود.