تركمن سسي- قرن دوازده هجری را می توان مهمترین مرحله تاریخی ملت ترک برشمرد. در این دوره با ازدیاد شمار تحصیل کرده ها و با بسط و توسعه علوم مختلف نقلی و عقلی در میان مردم عادی، موجب پیدایش نظرات جدیدی در ترکستان گردید.
پیش از آن و تا حدودی تا سال های پس از آن، روش تدریس در مدارس ماوراءالنهر به شدت متأثر از مدارس بغداد بود. از نظر سیاسی نیز خوانین خیوه و امرای بخارا به تبعیت از خلفای بغداد با تسلط بر استادان و متولیان مراکز علمی برای خود مقام و منزلت الوهی تعریف کرده بودند.
بدین ترتیب فضای حاکم بر مراکز علمی ترکستان فضایی کاملا جزم گرا و علم را تنها در حوزه نقلی آن برمی تافت و گرایش به علوم عقلی به شدت تکفیر می شد. در این راستا زبان تدریس، زبانی بسیار متکلف و مصنوع بوده و عملا فهم آن برای مردم عادی غیر ممکن می نمود.
با وجودی که حضور دین مبین اسلام در ترکستان همراه با اشاعه علم و سواد آموزی بود و نقش مدارس بخارا، سمرقند و خیوه در ترویج علم و دانش غیر قابل انکار است ولی انحصار آن نه در گزینش محصل، بلکه در روش و زبان تدریس تا مدت ها تحصیل کرده های آن مدارس با احساس حقارت زبان قومی خود از گرایش ملی و هویت طلبی بازماندند.
همانطوریکه در بالا اشاره گردید با آغاز قرن دوازده هجری همراه با تکوین ملت های ترک زبان با ویژگی های خاص، اندیشمندان مکتب بخارا و خیوه به لزوم هدایت دانسته هایشان به میان مردم خود پی برده بودند. برای همین با زبان عامه فهم که همانا زبان ملی همان ملت باشد وارد میدان شدند و کم کم علم را از برج عاج به زیر کشیده و وارد آلاچیق ها کردند. از آن جایی که قابل فهم ترین زبان برای عوام همانا زبان منظوم است، فلذا شعرایی چون نورمحمد عندلیب، شیدایی و دیگران تا حدودی با شناسنامه های زبان ترکمنی اشعار خود را عرضه داشتند و دولت محمد آزادی با گرایش سیاسی هویت طلبانه، باب جدیدی را در حوزه فرهنگی و اجتماعی باز کردند و به این ترتیب یخ های حاکم بر مراکز علمی کم کم ذوب شدن آغازید.
اما مختومقلی با ورود خود به عرصه فرهنگ، زبان و عقاید مرسوم را کاملا در هم شکست و با زبانی بسیار مأنوس به میان مردم خود آمد و آنان را با لذایذ زبانی و جاذبه های دینی آشنا نمود. عوام توانستند با اشعار مختومقلی بی واسطه ارتباط برقرار نمایند. چنانچه تا آن موقع تنها از طریق تصوف و تزکیه با دین و پروردگار خود ارتباط برقرار می کردند با آمدن مختومقلی راه دیگری به نام عرفان نیز امکان ارتباط با خالق یکتا را برای آنها ایجاد کرد.
هرچند زبان و عقاید مختومقلی مورد تایید برخی از اساتید با نفوذ خیوه نبود، اما از سوی مردم تشنه علم و دانش با جان و دل پذیرفته شد. و همین برای مختومقلی کافی بود تا با زبانی تیز و همه فهم به نقد حاکمان و برخی حامیان روحانی مآب آنان بپردازد. نقد اجتماعی و سیاسی پس از مختومقلی وارد مرحله تازه ای شد.
از خود گذشتگی و جرئت در اظهار نظر و علم به موضوع، از مؤلفه های یک نقد تأثیر گذار می باشد. این چند ویژگی را در شخصیت و اشعار مختومقلی آشکارا می بینیم.
ریا بوُلدی کؤپوٌنگ اوُقان نمازی/
تانگری هیچ بیریندن بوُلمادی راضی/
پیغامبر اوُرنوندا اوُتوران قاضی/
پارا اوٌچین الین آچا باشلادی/
شالاردا غالمادی حؤکمی عادالات/
بیر پوُل اوٌچین مفتی برر روُوایات/
بیل بو ایش لر نئشاناسی قیامات/
ظالئم لار بی توُبا اؤته باشلادی/
با ظهور مختومقلی ادبیات، شعر و حتی درک دین از حلقه محدود خواص خارج و به بطن جامعه تسری یافت. زبان و مضامین و قوالب و واژگان در اشعار مختومقلی همسو با رویکرد آن تحولی شگرف یافت، بحدی که تا دو قرن پس از آن، شعرا از اصول مختومقلی تبعیت کردند و حتی شعر امروز ترکمن نیز بر شالوده شعر مختومقلی بنا شده است.
امروز اگر مردم ترکمن مختومقلی را در قامت اولیاء تقدیس می کنند، تنها به دلیل اشعار زیبای او نیست. بلکه در کنار آن اشعار نغز و پرمعنا، سیمای فردی را می بینند که به آنها هویت و سربلندی بخشیده است. مردم ترکمن برای همیشه ی تاریخ خود را وام دار ایشان می دانند.
منبع: ویژه نامه نشریه صحرا بمناسبت 277 مین سالگرد تولد شاعر شهیر تركمن مختومقلی فراغی - ح. کمیApril 01, 2018
- نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.
- نظرات حاوی مطالب کذب، توهین یا بی‌احترامی به اشخاص، قومیت‌ها، عقاید دیگران، موارد مغایر با قوانین کشور و آموزه‌های اسلامی منتشر نمی‌شود.
- نظرات بعد از ویرایش ارسال می‌شود.